Ιερός άνθρωπος και πρακτικές ελευθερίας

 Έργο του Φράνσις Μπέικον, 1964
του Κώστα ΔουζίναΤο κείμενο βασίζεται στην ομιλία του στο 16ο Αντιρατσιστικό Φεστιβάλ της Αθήνας
Πηγή : ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Ο Jamal Al-Harish, πρώην κρατούμενος στο Γκουαντάναμο, περιγράφει την ζωή του: «Μετά από λίγο σταματήσαμε να διεκδικούμε ανθρώπινα δικαιώματα — θέλαμε τα δικαιώματα των ζώων. Το κλουβί μου βρισκόταν δίπλα σε ένα σκυλόσπιτο, όπου ζούσε ένα λυκόσκυλο. Ο σκύλος είχε ένα κλιματιζόμενο ξύλινο σπιτάκι, με γρασίδι για να τρέχει. Είπα στους φρουρούς: «Θέλω τα δικαιώματα που έχει ο σκύλος». Μου απάντησαν: «Ο σκύλος είναι μέλος του στρατού των Ηνωμένων Πολιτειών».
Ο Jamal είναι ιερός άνθρωπος. Όχι όπως το εννοεί η Εκκλησία και οι ανθρωπιστές. Ο Jamal είναι homo sacer, ταυτόχρονα ιερός και καταραμένος. Στο ρωμαϊκό δίκαιο, ο homo sacer είναι κάποιος που μπορεί να φονευθεί ατιμώρητα, αλλά ο σκοτωμός του δεν μπορεί να γίνει θυσία στους θεούς. Η θυσία στα λατινικά λέγεται sacrificium, δηλαδή sacer facere: μετατρέπει κάτι σε ιερή οντότητα, μεσολαβεί τα επίγεια και τα επουράνια. Ο ιερός άνθρωπος είναι απαραίτητος για τη θυσία, αλλά δεν μπορεί να την τελέσει. Η Χάνα Άρεντ, σε ένα της σχόλιο για τις εκστρατείες για τα δικαιώματα τον 19ο αιώνα, γράφει ότι οι νομικοί και οι φιλάνθρωποι που αγωνίζονταν για τα δικαιώματα των μειονοτήτων «είχαν μια μυστηριώδη ομοιότητα στη γλώσσα και τα επιχειρήματά τους με τις εταιρείες προστασίας των ζώων». Ο homo sacer ζει έξω από την επικράτεια του νόμου, σε ένα limbo, μια μετέωρη ζώνη αδιαφορίας, στο μεταίχμιο ανθρώπου και ζώου, περατού και άπειρου.

O Jami κοιμάται στα πάρκα του Λονδίνου. Απευθύνεται, σ’ ένα ντοκυμαντέρ για τους παράνομους μετανάστες, σ’ εμάς που δεν σταματάμε να μιλάμε για ανθρώπινα δικαιώματα. «Ποια είναι η διαφορά μεταξύ εμένα κι αυτών που έχουν χαρτιά; Είναι άνθρωποι σαν και μένα. Έχουν δυο χέρια, δυο μάτια, δυο πόδια. Ποια η διαφορά τους με μένα; Ανθρώπινα δικαιώματα, ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά πού είναι τα δικαιώματα των προσφύγων»;Ο Jami είναι ιερός άνθρωπος. Μας θυμίζει ότι όσα λένε οι φανατικοί και επιπόλαιοι οπαδοί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτελούν ιδεολογικό κατασκεύασμα: ότι δήθεν τα δικαιώματα ανήκουν στους ανθρώπους απλώς επειδή είναι άνθρωποι, μέλη της ανθρωπότητας, και όχι κάποιου κράτους-έθνους ή άλλης ομάδας. Αν ήταν έτσι, ο Jamal και ο Jami, που δεν έχουν την προστασία κράτους ή δικαίου, θα έπρεπε να είχαν τουλάχιστον αυτά τα δικαιώματα. Δεν έχουν κανένα. Μιλώντας με φιλοσοφική ακρίβεια, θα λέγαμε ότι ανθρώπινα δικαιώματα δεν υπάρχουν, μόνο πολιτικά και νομικά. Τα δικαιώματα δεν ανήκουν στους ανθρώπους αυτομάτως λόγω της ανθρώπινης ιδιότητας. Αντίθετα, τα δικαιώματα συνιστούν, δημιουργούν τον άνθρωπο και τον κατατάσσουν σε μια γραμμή από τους πλήρεις ανθρώπους, στους λιγότερο ανθρώπους (τους κοινωνικά και πολιτικά περιθωριοποιημένους) και τέλος στους ιερούς ανθρώπους, η ύπαρξη των οποίων, στο κατώφλι ανθρώπου και τέρατος ή θεού, επιτρέπει τη διατήρηση της καθημερινής ρουτινιάρικης ζωής όλων μας. Όπως το δίκαιο της εξαίρεσης και το αντίθετό του, το δικαίωμα στην αντίσταση, είναι προϋπόθεση του κανονικού δικαίου, έτσι και ο ιερός άνθρωπος είναι όριο και θεμέλιο του κανονικού ανθρώπου.
Η ζωή δεν μας δίνει προνομιακή θέση στην αλυσίδα του Όντος. Η απλή βιολογική ύπαρξη αποκτά σημασία μόνο αν γίνει βίος, βιογραφημένη αφήγηση, αν οι άλλοι την αναγνωρίσουν και τη σεβαστούν. Ο ιερός άνθρωπος είναι γυμνή ζωή, μια ζωή χωρίς νόημα ή σκοπό. Κι όμως, αυτή η γυμνή ζωή είναι ο άξονας και το κατώφλι της πολιτικής, μια αδιαφοροποίητη ζώνη, στην οποία o βίος και η εγκαταλειμμένη ζωή συγκροτούν η μία την άλλη μέσω του αμοιβαίου αποκλεισμού και συμπερίληψης. Βίος και ζωή έχουν συνενωθεί στη γεωπολιτική εξουσία. Η φυσική ζωή έχει γίνει στρατηγικό στόχος των μηχανισμών και των υπολογισμών της εξουσίας.
Ο ιερός άνθρωπος δείχνει ότι σήμερα το ερώτημα είναι οντολογικό (ποιος και πώς από την κατάσταση του ζώου φτάνει σ’ αυτή του ανθρώπου). Η ανθρωπότητα συγκροτείται σε αντίστιξη με την εικόνα του μη ανθρώπινου. Τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν είναι απλώς περιορισμοί της εξουσίας· είναι και εργαλεία της κοινωνίας του ελέγχου. Αυτό είναι το μεγάλο παράδοξο: τα δικαιώματα βοηθούν στη χειραφέτηση και την προστασία των ανθρώπων, αλλά είναι και όργανα εξουσίας, που χρησιμοποιούνται με στόχο την πειθάρχηση, τον αποκλεισμό και την κυριαρχία. Κυριαρχία και δικαιώματα, εξουσία και ηθική, αποτελούν δύο πλευρές του ιδίου νομίσματος. Κάθε σύστημα κοινωνικής τάξης εδραιώνεται και διαιωνίζεται με την απόρριψη, τη φίμωση και την απαγόρευση των «άλλων», χαρακτηρίζοντάς τους τρελούς, ξένους, «ανώμαλους», ιερούς ανθρώπους ή δίνοντας δικαιώματα που μας εγγράφουν στις κυρίαρχες κοινωνικές συμπεριφορές.

Σήμερα, στην εποχή της «εξουσίας», του συνδυασμού εξουσίας και ζωής, όλοι είμαστε εν δυνάμει ιεροί άνθρωποι. Η εξουσία, σε στενή συνεργασία με τη γνώση και το δίκαιο, ασκείται πλέον επί του σώματος και των ζωτικών λειτουργιών. Η πειθάρχηση και ο έλεγχος της συμπεριφοράς εξαπλώνεται παντού: οι επικοινωνίες, τα νέα τεχνολογικά μέσα, ο ακραίος καταναλωτισμός, η ολική επιτήρηση με κάμερες κλειστού κυκλώματος, οι λεπτομερείς προσωπικές πληροφορίες που μαζεύονται στα δελτία ταυτότητας, τα διαβατήρια, τις δημόσιες και ιδιωτικές τράπεζες πληροφοριών, αποτελούν, όλα μαζί, μια νέα μορφή εξουσίας που έχει απλώσει τον έλεγχό της σε ολόκληρη τη ζωή. Ο μόνος τρόπος εξόδου από τη ζώνη λίμπο, μεταξύ ζωής και βίου, ο μόνος τρόπος για να γίνουμε υποκείμενα από υπήκοοι είναι η άσκηση ελευθερίας. Πώς γίνεται αυτό τώρα που η ελευθερία έχει οριστεί ως ελευθερία επιλογής, τώρα που το μεγαλύτερο υπαρξιακό δίλημμα έχει γίνει Nokia ή iphone;
Γράφει ο Ζαν-Ζακ Ρουσώ: «Ένα περιστέρι θα πέθαινε από πείνα δίπλα σε μια λεκάνη γεμάτη με τα καλύτερα κρέατα. Και μια γάτα πάνω σε σωρούς από φρούτα ή σιτηρά, αν και το καθένα τους θα μπορούσε κάλλιστα να τραφεί από την τροφή που περιφρονεί, αρκεί να αποφάσιζε να τη δοκιμάσει».
Ας συγκρίνουμε το περιστέρι και τη γάτα με τον απεργό πείνας ή τον μάρτυρα: «[Το ζώο] επιλέγει ή απορρίπτει από ένστικτο και [ο άνθρωπος] με μια πράξης ελευθερίας, έτσι που ένα ζώο δεν μπορεί να παρεκκλίνει από τον κανόνα που του έχει οριστεί ακόμα κι αν αυτό θα το ωφελούσε, ενώ ο άνθρωπος συχνά παρεκκλίνει από αυτόν, ενώ αυτό τον ζημιώνει […], επειδή ο νους διαφθείρει τις αισθήσεις και επειδή η βούληση συνεχίζει να μιλά όταν η φύση σιωπά».
Τα ζώα υπακούουν στη φύση, δεν μπορούν να παραβιάσουν τον νόμο που τους έχει οριστεί. Αντίθετα, ο άνθρωπος είναι ελεύθερος ακόμα και να πεθάνει από ελευθερία. Η ελευθερία είναι ακριβώς η επιλογή να πάει κανείς ενάντια στη φύση της ανάγκης, της επιθυμίας ή του εθίμου, που λέει στον απεργό πείνας να σταματήσει να υποφέρει, να φάει, να πιει, να ζήσει.
Η ουσία του ανθρώπου είναι ότι δεν έχει ουσία, η φύση του είναι η ικανότητά του να απομακρύνεται από τους φυσικούς ή τους κοινωνικούς κώδικες (την «πρώτη» και «δεύτερη φύση»), να αρχίζει εκ του μηδενός ξανά και ξανά. Η ανθρώπινη ιδιότητα εδρεύει στην ελευθερία, πράγμα που σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να επιλέγει το κάλλιστο και το χείριστο που, όπως μας έμαθε ο Μπένγιαμιν, είναι δίπλα το ένα στο άλλο. Αυτό ακριβώς σημαίνει αυτονομία, ελευθερία ως το ύψιστο ηθικό επίτευγμα.
Kαι εδώ φτάνουμε στους ιερούς ανθρώπους που έγιναν ελεύθεροι: τους 300 της Υπατίας. Τι ήθελαν οι απεργοί πείνας; Να κάνουν τους Έλληνες να προσέξουν την ταπεινή και ασήμαντη ύπαρξή τους, να ζητήσουν βασικές εργασιακές προστασίες και στοιχειώδεις συνθήκες διαβίωσης. Τιμωρούνταν όχι για κάτι που είχαν κάνει (αδίκημα ή παρανομία) αλλά γι’ αυτό που ήταν· όχι για την κακία τους, αλλά για την απόβλητη αθωότητά τους. Στη βιοπολιτική κοινωνία, ζωή υπάρχει όταν είναι εγγραμένη, καταχωρημένη σε καταλόγους και κιτάπια, όταν έχει χαρτιά και ντοκουμέντα, ταυτότητες και ένσημα. Επειδή οι 300 δεν είχαν χαρτιά, νομικά δεν υπήρχαν, δεν είχαν κανένα ανθρώπινο δικαίωμα και επομένως δεν ήταν τυπικά άνθρωποι.
Οι απεργοί πείνας είναι ο βαθμός μηδέν της ανθρωπότητας. Είναι μάρτυρες και με τις δύο έννοιες της λέξης, ως αυτόπτες και ως θυσιαστήρια θύματα. Ως αυτόπτες έδωσαν τη μαρτυρία ότι υπάρχουν αλήθειες υψηλότερες από τη ζωή, ότι αξίζει να ζει κανείς για αλήθειες, για τις οποίες αξίζει και να πεθάνει. Μ’ αυτή την έννοια, άσκησαν την ουσία της ελευθερίας: να ενεργεί κανείς ενάντια στους βιολογικούς και κοινωνικούς προσδιορισμούς, στο όνομα μιας υψηλότερης αλήθειας. Ως θυσιαστήρια θύματα, εγκατέλειψαν τη θέση του ιερού ανθρώπου και ξανάγιναν άνθρωποι.
Η διαμαρτυρία ενάντια στη απάνθρωπη μεταχείρισή τους, η απαίτηση να ακουστούν και να αναγνωριστούν, έστω και στο ελάχιστο, ακόμα κι αν πρέπει να πεθάνουν γι’ αυτό, ήταν η μεγαλύτερη προσφορά τους στην Ελλάδα. Αγωνίστηκαν για να αναγνωριστούν ως ζωντανοί, πηγαίνοντας στο θάνατο. Αντιστάθηκαν για να πάψουν να είναι ιεροί άνθρωποι, κι έτσι έγιναν ελεύθεροι. Η θεολογικοπολιτική τάξη βασίζεται στη δυνατότητα του Κυρίαρχου να αφαιρεί τη ζωή ή να επιτρέπει στους υπηκόους να ζήσουν. Οι 300 τη διατάραξαν, αφού αφαίρεσαν από τον Κυρίαρχο την εξουσία του πάνω στη ζωή και τον θάνατο, τη δύναμη εκφοβισμού και εκβιασμού.

Στη διαλεκτική αφέντη και δούλου που παρουσιάζει ο Χέγκελ στη Φαινομενολογία του πνεύματος, ο αφέντης κατακτά τη θέση του φτάνοντας μέχρι το τέρμα στον αγώνα του για αναγνώριση, πρόθυμος ακόμα και να πεθάνει. Αντίθετα, ο δούλος, που φοβάται για τη ζωή του, συνθηκολογεί και αποδέχεται την υποτέλειά του. Οι απεργοί αντέστρεψαν αυτή τη διαλεκτική. Όντας οι ίδιοι υπηρέτες και οιονεί σκλάβοι, αντιμετώπισαν τον θάνατο για να στερήσουν από τον αφέντη την εξουσία να σκοτώνει. Κάνοντάς το αυτό συλλογικά, πρόβαλαν την υπόσχεση ενός νέου τύπου εξουσίας, που δεν βασίζεται στη θυσία, καταναγκαστική ή εθελοντική. Το δώρο τους στους μετανάστες, σ’ όλη την Ευρώπη, ήταν ότι τους είπαν πως μπορούν να πάρουν τη ζωή τους στα χέρια τους, ενάντια στις αδικίες και τις ταπεινώσεις των κυβερνήσεων και των φανατικών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το δώρο τους στους Έλληνες, εκείνες τις σκληρές μέρες του Φεβρουαρίου και του Μαρτίου του 2011, ήταν ότι έδειξαν πως δρουν οι ελεύθεροι άνθρωποι. Η νίκη τους ανοιξε τον δρόμο για τις μεγάλες αντιστάσεις και τις πλατείες, που στις εκλογές οδήγησαν το σύστημα εξουσίας στα όρια της διάλυσης. Αν υπαρχει ένα «φυσικό» δικαίωμα, είναι το δικαίωμα στην αντίσταση, αυτό που μας κάνει ελεύθερους.
Ο Κώστας Δουζίνας είναι αντιπρύτανης και διευθυντής του Birkbeck Institute for the Humanities, London University.