του Νικόλα Σεβαστάκη
Φρανς Μασερεέλ, "Ο κόκορας", 1952 1.
Η σκληρότητα των καιρών ή, για να μη μιλάμε ως μετεωρολόγοι, συγκεκριμένες πράξεις και αποφάσεις, έχουν βάλει σε δεινή δοκιμασία τις αντοχές των ανθρώπων. Πόσων η ζωή δεν τραυματίστηκε από τις ριπές των μέτρων και τις ζοφερές προειδοποιήσεις για όσα θα επακολουθήσουν την άλλη εβδομάδα, τον ερχόμενο μήνα, την προσεχή πενταετία, το επόμενο μέλλον; Και, στο έλεος των περιβόητων «διευκρινιστικών εγκυκλίων», ευτέλεια και γελοιότητα, ηχηρές αποτυχίες και δογματικές εμμονές έγιναν ένα και το αυτό.
Αλλά καμιά πέτρινη επιφάνεια δεν υπάρχει χωρίς ρωγμές και μικρά, έστω, περάσματα του αέρα. Πρόσφατος φρέσκος αέρας: οι εργάτες της Χαλυβουργίας και ο υπέροχος αγώνας αντοχής τους, τα δείγματα της καθημερινής αλληλεγγύης που αρχίζουν να φτιάχνουν αληθινούς θεσμούς όπως τα κοινωνικά ιατρεία. Αθέατες για τη «μεγάλη σκηνή της δημοσιότητας» πρακτικές του βίου που επιβεβαιώνουν ότι παράγεται κοινωνικό νόημα πέρα από τη κωμικοτραγική κουστωδία δελφίνων και υποψήφιων θεσιθήρων της εθνικής μας σωτηρίας. Και σε μια άλλη, πιο διανοητική πλευρά: Πως να μη καλωσορίσει κανείς την ευφρόσυνη κινητικότητα στο χώρο των ιδεών και της κριτικής παρεμβατικής άποψης; Με νέες έντυπες και ηλεκτρονικές προσπάθειες που γίνονται όλο και πιο ώριμες και απαιτητικές δημοσιογραφικά, με συζητήσεις μεστές και αγωνιώδεις σε όλες σχεδόν τις πόλεις της χώρας για βιβλία και στιγμές από την ιστορία, τη φιλοσοφία, τις επιστήμες του ανθρώπου.
Ευχή για το όχι μακρινό μέλλον: η κινητικότητα αυτή να γεννήσει ένα πραγματικό ρεύμα ικανό να αμφισβητήσει τον κομφορμισμό των ταγών, δηλαδή τις δημόσιες σχέσεις ενός τμήματος της εγχώριας διανόησης με το κόμμα του Μνημονίου.
2.
Η ιστορία είναι τραγική. Το 1989, οι άνθρωποι που για χρόνια είχαν πάρει επάνω τους τον αγώνα εναντίον των καθεστώτων του «υπαρκτού» είχαν τη δική τους στιγμή. Και έπειτα, ένα-δυο χρόνια μετά, ο «ρεαλισμός» έδειξε τα δόντια του στη δημοκρατική ουτοπία των αντιφρονούντων: η γραφειοκρατική άπνοια έδωσε τη θέση της στις κλεπτοκρατικές ολιγαρχίες, στις οικονομικές μαφίες, στην «επιχειρηματική» και πολιτιστική Δεξιά, η οποία ανακύκλωσε τα δίκτυα των παλιών μυστικών αστυνομιών και τις κολεγιές των άλλοτε κομματικών επιχειρηματιών.
Στο τέλος του 2011 στην Πλατεία Ταχρίρ η κοσμική δημοκρατική Αίγυπτος και η νεολαία της χύνει το αίμα της. Την ίδια στιγμή, αυτοί που κερδίζουν έδαφος είναι οι απόντες της εξέγερσης, οι ισλαμιστές, μετριοπαθείς και ριζοσπάστες. Η αμερικανική κυβέρνηση φαίνεται πλέον να έχει πειστεί ότι από αυτούς θα ζυμωθεί η μοναδική εναλλακτική λύση. Στο βαθμό που οι ισλαμιστές μπορεί να εγγυηθούν ένα είδος ελεγχόμενης «συντηρητικής δημοκρατίας», μέσα από τον συμβιβασμό τυχοδιωκτών πολιτικών και στρατιωτικών, μπορούμε να είμαστε ήσυχοι. Η Αραβική Άνοιξη θα παγώσει για τα καλά αλλά, τι να κάνουμε, έτσι γίνονται οι καλές δουλειές στο σύγχρονο κόσμο.
3.
Παντού, στο μεταξύ, η άκρα Δεξιά… εξημερώνεται. Στην Ελλάδα με τους υπουργούς της αλλά και στη Γαλλία με τη Μαρίν Λεπέν να έχει γίνει λαμπερή προσωπικότητα των εξωφύλλων. Η ακροδεξιά της διπλανής πόρτας ή, αλλιώς, το «νέο Κέντρο» μας; Έτσι θέλουν να πιστεύουν όλοι εκείνοι που κατά βάθος έχουν υιοθετήσει τα βασικά μιας δεξιάς θέασης του κόσμου. Και τι άλλο από μια τέτοια θέαση του κόσμου εκφράζει η αποθέωση της ανταγωνιστικότητας, η αποδοχή των εκρηκτικών ανισοτήτων μαζί με την ανενδοίαστη νεκρανάσταση της πίστης στην ατομική ευθύνη ή στη συλλογική ενοχή; Στην Ελλάδα, ακόμα και ο αντιρατσισμός κάποιων φιλελεύθερων υποχωρεί για να παραχωρήσει τη θέση του στο πετροβόλημα της επάρατης μεταπολίτευσης και του «αριστερού λαϊκισμού της». Επειδή ακριβώς ένας ορισμένος κοσμοπολιτισμός και αντιρατσισμός υπήρξε περισσότερο ένα πολιτισμικό ύφος παρά κοινωνική δέσμευση και συνειδητή κατάφαση στην αξία της ισότητας, αποδείχτηκε ευάλωτος στην… κατάσταση εξαίρεσης και στα εθνικά της κελεύσματα.
****
Η προσπάθεια κάποιων να πείσουν ότι η ύφεση είναι ένα είδος ηθικής τιμωρίας των αμαρτωλών Ελλήνων θυμίζει όσα ισχυριζόταν η αμερικανική θρησκευτική δεξιά για το ΑIDS τα πρώτα χρόνια της επιδημίας: είναι, έλεγαν, η θεϊκή τιμωρία για την σεξουαλική ελευθεριότητα και την έλλειψη μέτρου στις δεκαετίες του ’60 και ’70. Η μόνη διαφορά είναι ότι οι συγκαιρινοί Έλληνες ηθικολόγοι, πολλοί εκ των οποίων στην προηγούμενη ζωή τους υπήρξαν ακούραστοι σαλπιγκτές χρηματιστηριακών και αναπτυξιακών θριάμβων, δεν αναφέρονται στον Θεό αλλά στο σύγχρονο κοσμικό ισοδύναμο: στις αγορές. Στο κάτω-κάτω και οι αγορές δεν διαθέτουν κάποιες από τις πιο διάσημες ιδιότητες του Θεού και κυρίως την παντοδυναμία;
Για τη συμβατική μνημονιακή ηθικολογία, η παντοδυναμία του νέου Θεού (των αγορών) φέρει μαζί της μια παράδοξη έννοια δικαιοσύνης πολύ πιο κοντινή στον εκδικητικό οίστρο της Παλαιάς Διαθήκης παρά στην αγάπη του Ευαγγελίου. Η αγάπη, οι φτωχοί, ο πλησίον; Α, μα αυτά είναι… ο λαϊκισμός του «τσάμπα», η ανευθυνότητα του δωρεάν που (μας) τελείωσε. Με αυτό τον ευσύνοπτο τρόπο θεολογούν τον τελευταίο χρόνο οι απολογητές της μεγάλης εξυγίανσης.
4.
Με τα κινήματα της αγανάκτησης σε διάφορες χώρες, την αιφνίδια εμφάνιση και την απόσυρσή τους, τα πάνω και τα κάτω τους, φάνηκαν και τα στενά όρια των καλών λόγων που εκστομίστηκαν από επίσημα χείλη. Συμπάθεια και ψιλή κατανόηση στην αρχή, ελαφρά δυσπεψία στη συνέχεια και έπειτα…συμπερίληψη των κινημάτων στη λίστα των τρομοκρατικών και εξτρεμιστικών απειλών. Ζημιώνεται η εικόνα της πόλης, ο τουρισμός, το επενδυτικό κλίμα και τελικά η οικονομία. Με παρόμοιες στερεότυπες εκφράσεις επιστρατεύονται οι αστυνομίες ως προστάτιδες της αισθητικής των αστικών κέντρων και εγγυήτριες δυνάμεις της ομαλότητας. Ανάμεσα στη δημοκρατική ενεργό ζωή, στην vita activa, και στη στυλιζαρισμένη ευρυθμία, η επιλογή των δημόσιων αρχών μοιάζει παντού ίδια και απαράλλαχτη: δεν μπορείτε να φωνασκείτε εναντίον της εικόνας και των συμβόλων της χώρας σας. Εξτρεμισμός νοείται εφεξής κάθε συνάθροιση που παρενοχλεί τα εθνικά αυτονόητα ή αλλιώς τον «τρόπο της ζωής μας». Και η απορία είναι πόσες φορές θα τον βρούμε μπροστά μας αυτόν τον νέο ορισμό και τους κατά τόπους εκλαϊκευτές του. Φοβάμαι πολλές.
5.
Μέρες που είναι και οι συστάσεις ανάγνωσης αποτελούν την πιο ευχάριστη τελετουργία για μια στήλη. Έστω και αν το αναγνωστικό δείγμα είναι περιορισμένο αφού λεφτά δεν περισσεύουν, ο χώρος στον οποίον απευθύνεται η εφημερίδα συνεχίζει να συγκαταλέγει το βιβλίο στις θεμελιώδεις κοινωνικές ανάγκες. Για μας η ανάγνωση είναι μια χειρονομία ελευθερίας που αμφισβητεί τον διαχωρισμό μεταξύ βασικών αναγκών και «πολυτελών αγαθών», μεταξύ επιβίωσης και βίου. Με άλλα λόγια, το βιβλίο είναι στοιχείο της καλής ζωής και της ιδέας που διατηρούμε ακόμα για την ευτυχία ενός θνητού.
Με αυτές τις προδιαγραφές συνάντησα ήδη τη Λέσχη των αθεράπευτα αισιόδοξων του Γάλλου Jean-Michel Guenassia (εκδ. Πόλις) μυθιστόρημα των λεπτών τόνων και της παριζιάνικης νεότητας των αρχών του ’60, βιβλίο που κινείται, με χάρη, στην περιοχή της νοσταλγίας, δίχως συναισθηματικό κιτς αλλά με συναίσθημα. Σε μια άλλη όχθη της γραφής, στέκομαι συγκινημένος σε ένα παραδειγματικό έργο της στρατοπεδικής λογοτεχνίας, τις Ιστορίες από την Κολιμά του Βαρλάμ Σαλάμοφ που παρουσιάζεται στο σύνολο των διηγημάτων του (εκδ. Ίνδικτος). Δεν πρόκειται απλώς για ένα βιβλίο με αναφορά στο γκουλάγκ αλλά για υψηλής αξίας στοχασμό πάνω στην ανθρώπινη συνθήκη, για μαρτυρία που υπερβαίνει κατά πολύ το ιστορικό της πλαίσιο.
Επειδή, ωστόσο, ψάχνω πάντα το μεγάλο «ρεαλιστικό μυθιστόρημα εποχής», που για μένα δεν έχει φάει καθόλου τα ψωμιά του κι ούτε θα τα φάει, θα σπεύσω να αγοράσω και τους Τιμπώ του Ροζέ Μαρτέν Ντυ Γκαρ (εκδ. Εστία). Ο συγγραφέας του είναι ένα από τα πολλά λησμονημένα Νόμπελ (1937), αλλά προφανώς δεν είναι αυτός ο λόγος που θα αναζητήσω την τοιχογραφία του.
Στο δοκίμιο και στη μελέτη θα περιοριστώ σε τρεις αναφορές, εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους. Σημειώνω λοιπόν τη μελέτη της Βίκυς Καραφουλίδου Η γλώσσα του σοσιαλισμού. Ταξική προοπτική και εθνική ιδεολογία στον ελληνικό 19ο αιώνα (εκδ. Βιβλιόραμα). Εδώ ανιχνεύονται συστηματικά οι όροι διαμόρφωσης της πρώτης ελληνικής Αριστεράς, μια πλούσια προϊστορία που έχει να μας πει πολλά για την κατοπινή αποκρυστάλλωση της ελληνικής πραγματικότητας και των ιδεολογιών της. Ξεχωρίζω, ακόμα, το στοχαστικό πόνημα –αληθινό έργο ζωής– του Γιώργου Γιαννουλόπουλου O μοντερνισμός και οι Δοκιμές του Σεφέρη (εκδ. Πόλις). Με έναν ερευνητικό και ερμηνευτικό μόχθο σαν αυτόν του Γιαννουλόπουλου μπορεί κανείς να έχει κάποιες βεβαιότητες για το καλύτερο, ακόμα και αν, όπως λέει σωστά ο Ινγκράο, η αληθινή μας ελευθερία είναι η άσκηση της αμφιβολίας.
Τέλος, επισημαίνω το βιβλίο του δημοσιογράφου Χρίστου Ζαφείρη Αντεθνικώς δρώντες… Η Θεσσαλονίκη στα χρόνια της χούντας και η εξέγερση του Πολυτεχνείου της (εκδ. Επίκεντρο). Για όσους, σαν του λόγου μου, βρέθηκαν να ζουν στη Θεσσαλονίκη αλλά αγνοούν τις πίσω σελίδες της, τις μυστηριώδεις διαδρομές του πολιτικού της παρελθόντος, παρόμοια ιστορικά ρεπορτάζ θα είναι πάντα ευπρόσδεκτα.
Από εδώ και πέρα τον λόγο έχουν μόνο οι ευχές, αδύναμο αλλά πολύτιμο κέρασμα για τη ζωή, για τη συνέχεια και τη δικαίωσή της σε πείσμα της φθοράς…
Ο Νικόλας Σεβαστάκης διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου